afb.

Fort Orthen

Ketsheuvel

Fort Orthen heeft in het verleden weinig te lijden gehad van oorlogshandelingen. De oorsprong van dit fort ligt in de 80-jarige oorlog nadat de stad 's-Hertogenbosch sinds 1629 was ingelijfd bij de Republiek. Tezamen met het aan de Maas gelegen fort Crèvecoeur vormde het een noordelijke voorpost bij de stad. Tussen 1630 en 1637 werden de aarden wallen van dit fort, aanvankelijk ook wel Orthenschans genoemd, aan de Hervensedijk opgeworpen in een vierkante plattegrondvorm met bastions op de hoeken en omgeven door een natte gracht.

Toen in het rampjaar 1672 de Franse troepen onder generaal Turenne de stad aanvielen en zich meester maakten van het nabijgelegen fort Crèvecoeur speelde de Orthenschans geen rol van betekenis. Aangezien 's-Hertogenbosch destijds maar een klein garnizoen had en daardoor nauwelijks in staat was om zich te verdedigen werd besloten om het fort Orthen af te breken en de munitievoorraden over te brengen naar de stad. Het is uit historische bronnen niet bekend of het fort inderdaad destijds is gesloopt of dat het alleen verlaten werd. In de volgende eeuw werd het regelmatig hersteld en uitgebreid zodat het sinds 1784 nog bestond uit een vierkante plattegrond omringd met natte gracht, echter uitgebreid met zogeheten voorwerken (twee hoornwerken, twee halfbastions) en een tweede natte gracht, tezamen een oppervlakte van 6,75 ha. Met de inval van de Franse legers onder Pichegru in 1794 was het fort echter opnieuw onbemand en kon het zonder slag of stoot worden ingenomen.

Na in 1806 buiten dienst te zijn gesteld, raakte het verdedigingswerk in verval.Kort daarna werd het toch weer hersteld om vervolgens weer te vervallen. In 1852 werd fort Orthen geheel herbouwd zoals dat nu nog herkenbaar is: een ronde stenen toren met een diameter van 26 meter als "reduit" (de verdedigbare kern van het fort), omringd met een droge gracht. Ook hierna vervulde het fort echter geen rol van betekenis. Het kreeg geen officiële defensieve classificatie waardoor er geen nadere eisen werden gesteld voor wat betreft het vrije schootsveld. Hierdoor mocht er in de directe omgeving worden gebouwd. Bij het fort verrezen ook schietbanen voor een burgervereniging en voor militairen. Kort na 1932 kocht de gemeente de omringende gronden, in 1966 het fort zelf. Vanaf de jaren tachtig zijn diverse verenigingen in en bij het fort gehuisvest. In 1993 is het gerestaureerd.

Afdeling Erfgoed 's-Hertogenbosch (AEH)

Een bomvrije stenen toren

door Henny Molhuysen

Tijdens de 80-jarige oorlog werden er rond de stad 's-Hertogenbosch een aantal forten gebouwd, zoals de forten Isabella, Anthonie, Pettelaar en Crèvecoeur. Na de verovering van de stad door Frederik Hendrik in 1629 werd nog een fort gebouwd: fort Orthen. Het voormalige militaire gebouw is thans te vinden op Ketsheuvel 50.

Al eerder in 1593, had kolonel Stanley, die met de Spaanse troepen in Orthen gelegerd was, het idee geopperd, hier bij de dijk temidden van het vlakke platteland een fort aan te leggen. Het stadsbestuur had hier echter grote bezwaren tegen, ondermeer omdat het in Staatse handen zijnde Crèvecoeur dichtbij lag en bij hoog water zou men dan het fort per boot gemakkelijk kunnen bereiken.
Na de val van de stad in 1629 gold dit bezwaar niet meer. Integendeel, een fort te Orthen zou de positie van Crèvecoeur versterken. Zo begon men in 1630 met de aanleg van het fort bestaande uit aarden wallen en omgeven door een gracht. Fort Orthen zou een wisselvallige geschiedenis krijgen.
Tijdens het rampjaar 1672, toen de Fransen ons land overvielen, had de stad maar een klein garnizoen en speelde fort Orthen geen rol; er zijn zelfs bronnen die zeggen dat het fort toen geslecht werd. In 1747, tijdens de Oostenrijkse Successieoorlog, stonden de Fransen weer voor de grens. Pierlink, ingenieur van het garnizoen, drong er bij de militaire gouverneur op aan, fort Orthen te herbouwen. Ook dr landsregering was zich van de noodzaak van de herbopuw van het fort bewust en in 1748 werd het fort voor 28.500 gulden aanbesteed naar een ontwerp van de Directeur van Fortificatiën, De Roy. Goed onderhouden werd het echter niet. In 1784 moest het weer hersteld worden, maar toen in 1794 de Fransen naar 's-Hertogenbosch kwamen, vonden zij het fort onbemand!
In 1806 werden zowel fort Isabella als fort Orthen als verdedigingswerk opgeheven maar binnen enkele maanden kregen ze opnieuw die functie. Maar ook daarna werd het onderhoud weer verwaarloosd. In 1830 schreef majoor-ingenieur Velter, dat ”... fort Orthen in een zodanige toestand verkeerde, dat het niet te verdedigen was ...”. In 1852 werd een bomvrije, ronde stenen toren met tien straalvertrekken en een kelder gebouwd. (In deze kelders vonden de bewoners van Orthen een schuilplaats tijdens de bevrijding van 's-Hertogenbosch in de oktoberdagen van 1944.)

Door de vestingswet van 1874 verloor de stad haar vestingsstatus en in 1886 verloor fort Orthen zijn functie. Het bleef echter wel militair terrein, maar ook burgerschietverenigingen kregen in 1890 vergunning van het Ministerie van Oorlog om er schietoefeningen te houden. Dit werd door de Duitse bezetter in 1940 verboden. In 1960 besloot de garnizoenscommendant ook schietoefeningen voor militairen uit veiligheidsoverwegingen te stoppen. Defensie stootte in 1964 het fort af en in 1966 werd het eigendom van de gemeente 's-Hertogenbosch.
De ronde toren werd gerestaureerd. Het terrein biedt sinds die tijd onderdak aan voorzieningen voor de Orthenaren. Zo staat er op het terrein het Nico Schuurmanshuis en vindt de Jeu de boulevereniging Fort Orthen hier onderdak.

Brabants Dagblad donderdag 21 december 1995

Collectie kaarten en tekeningen van het Rijksarchief in Noord-Brabant

Plan van het Fort, of gecoupeert Hoornwerk tot dekking der avenue tot Orthen bij 's Hertogenbosch in den jare 1748 gemaakt volgens het project van den Directeur de Roij, en besteet voor 28500 gls door de ingenieurs de Roij en Pierlinck, na wiens Plan deesen aldus gecopieert is door mij onderschreven. Hage A° 26 maart 1749

Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC)

Fort Orthen: noordelijke voorpost

door Ed Hupkens

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) werd er rond de stad 's-Hertogenbosch een aantal fortificaties gebouwd, te weten de forten Isabella, Anthonie, Pettelaar en Crèvecoeur. Nadat Frederik Hendrik de stad in 1629 veroverd had, werd nog een versterking gebouwd: Fort Orthen. Het voormalige militaire bouwwerk is tegenwoordig te vinden aan de Ketsheuvel 50. Sinds januari 1989 staat het geregistreerd als rijksmonument.

Fort Orthen was in de Tachtigjarige Oorlog een noordelijke voorpost. Foto: Josephine Peren.

Samen met het aan de Maas gelegen Fort Crèvecoeur vormde Fort Orthen een noordelijke voorpost van de stad. Tussen 1630 en 1637 werden de aarden wallen van dit fort - aanvankelijk Orthenschans genoemd - aan de Hervensedijk opgeworpen. Het vestingwerk had een vierkante plattegrond, met bastions op de hoeken en omgeven door een natte gracht.

Tijdens het Rampjaar (1672) vielen Franse troepen, onder aanvoering van de generaal Turenne, de stad aan, ze veroverden het Fort Crèvecoeur. De Orthenschans speelde geen enkele militaire rol van betekenis, aangezien Den Bosch destijds maar een klein garnizoen had. Besloten werd om de Orthenschans af te breken en de munitievoorraden over te brengen naar de stad. Het is uit historische bronnen niet bekend of het fort inderdaad is gesloopt of dat het alleen verlaten werd.

In de daaropvolgende eeuw werd Fort Orthen regelmatig hersteld en uitgebreid. Sinds 1784 bestond het uit een vierkante plattegrond, omringd met een natte gracht. Het was echter uitgebreid met zogeheten voorwerken (twee hoornwerken en twee halfbastions) en een tweede natte gracht. Met de inval in 1794 van Franse legers, onder leiding van Pichegru, was het fort echter opnieuw onbemand en kon het zonder slag of stoot worden ingenomen.

In 1806 werden zowel Fort Isabella als Fort Orthen als verdedigingswerk opgeheven. Binnen enkele maanden echter kregen beide forten opnieuw die functie. Maar ook daarna werd het onderhoud weer verwaarloosd. In 1852 werd Fort Orthen geheel verbouwd, zoals dat nu nog herkenbaar is: een bomvrije, ronde, stenen toren met tien straalvertrekken en een kelder, omringd met een droge gracht. Ook hierna vervulde het fort echter geen enkele militaire rol van betekenis.

Door de Vestingwet van 1874 verloor ’s-Hertogenbosch zijn vestingstatus, in 1866 verloor Fort Orthen zijn officiële militaire classificatie. Hierdoor werden er geen nadere eisen meer gesteld voor wat betreft het vrije schootsveld van het fort. Er mocht in de directe omgeving worden gebouwd. Het bleef echter wel militair terrein, maar ook burgerschietverenigingen kregen in 1890 vergunning er schietoefeningen te houden. In 1960 werden alle schietvergunningen ingetrokken. Defensie stootte in 1964 het fort af, in 1966 werd het eigendom van de gemeente ’s-Hertogenbosch. De ronde toren werd in 1993 gerestaureerd. Sinds die tijd biedt het terrein ponderdak aan voorzieningen. Zo zijn diverse verenigingen in en bij het fort gehuisvest.

'n Lutske Brabants, zondag 19 december 2021

Fort Ketsheuvel

In 1630 aangelegd fort, in 1748 vernieuwd naar ontwerp van de directeur van Fortificatiën De Roy.
Vierkant aardwerk, omringd door een gracht, met aan de oost- en westzijde een hoornwerk, twee half-bastions, verbonden door een gebroken courtine met uitspringende hoek.
In 1784 hersteld. In 1852 midden op het terreplein een bomvrije, ronde stenen toren met tien straalvertrekken en een kelder gebouwd.

Rijksdienst voor de Monumentenzorg 2004

1993	W. Demouge, J. Doorenbosch, D. Heesbeen Een rond fort met veel kanten
1995	Henny Molhuysen Achter de voorgevel : Een bomvrije stenen toren Brabants Dagblad donderdag 21 december 1995 (foto)
2006	Harry Coppens Fort Orthen Rosmalia 4 (2006) 19-25
2022	Kwam dat schot bij Fort Orthen van een vrouw? Loste een vrouw het eerste schot bij de val van Fort Orthen voor Bataafse soldaten in 1794? Zou goed kunnen, denkt schrijver Florette Dijkstra. Op een tekening van Josephus Augustus Knip over de inname gaat een amazone te paard voorop.

2022

Florette Dijkstra

Verdwenen levens
Querido 2022 | ISBN 90-2142-868-0

1806

Na de verovering van de Republiek door Fransen in 1795 was er weinig belangstelling voor onderhoud en handhaving van de Nederlandse vestingswerken. Het geld ging op aan de Franse veroveringsoorlogen in het buitenland, zodat er in eigen land bezuinigd moest worden. Voor 's-Hertogenbosch betekende dit zelfs dat op 25 april 1806 de forten Isabella en Orthen van de lijst van verdedigingswerken werden geschrapt. Dit zou overigens maar van korte duur zijn. In september rapporteerde de kapitein-ingenieur der Genie F.Th.J. van Wijck aan zijn chef te Breda, kolonel-directeur der Fortificatiën J.G. Siderius, over de militaire betekenis van beide forten.
Bron: Verboden Kringen

2010

Fort Orthen

Kestheuvel, Orthen

De oorsprong van dit fort ligt in de 80-jarige oorlog. Tezamen met het aan de Maas gelegen Fort Crêvecoeur vormde het een noordelijke voorpost van de stad, maar als verdedigingswerk heeft het nooit goed gefunctioneerd. Na in 1806 buiten bedrijf te zijn gesteld raakte in het verval. In 1852 werd Fort Orthen geheel herbouwd zoals dat nu nog herkenbaar is: een ronde stenen toren met een diameter van 26 meter als reduit (de verdedigbare kern van het fort), omringd met een droge gracht. Bij het fort verrezen ook schietbanen voor een burgervereniging en voor militairen. Grond en fort zijn nu gemeentebezit. Vanaf de jaren 80 zijn er diverse verenigingen gehuisvest, in 1993 is het gerestaureerd.

Magazine Open Monumentendag (2010) 56

2015

Fort Orthen

Dit fort werd aanvankelijk Orthenschans genoemd en bestond nog niet ten tijde van het beleg van 1629. De dijk waar het huidige fort middenin ligt was wel aanwezig. Deze was onderdeel van de linie van Frederik Hendrik. Het fort werd tussen 1630 en 1637 aangelegd met een vierkante plattegrond, aarden wallen en bastions op de hoeken. Het werd omgeven door een natte gracht. In de 18^e eeuw is het regelmatig hersteld en uitgebreid met voorwerken en een tweede natte gracht. In 1852 werd Fort Orthen geheel herbouwd met een ronde stenen toren, een reduit, als kern. Deze werd omringd door een droge gracht. Fort Orthen vervulde echter nooit een rol van betekenis in de defensie van de stad. Kort na 1932 kocht de gemeente de omringende gronden en in 1966 het fort zelf. Nu huren kunstenaars hier atelierruimtes.

Magazine Open Monumentendag (2015) 47

20 september 1794
Onbekend
18 april 2009
-

Een rond fort met veel kanten (1993) 1-20

Hans Boselie en Peter-Jan van der Heijden, Bossche monumenten in beeld (1975) 103

C.J. Gudde, 's-Hertogenbosch geschiedenis van vesting en forten (1974) 7, 44, 98, 116, 124-126, 127, 128, 132, 146-148, 163, 165, 166, 167-169, 176, 181, 182, 197, 211, 212, 213, 217, 224, 226-228

J.H. van Heurn, Beschrijving der Stad 's-Hertogenbosch (2022) 86

Aart Vos, 's-Hertogenbosch : De geschiedenis van een Brabantse stad 1629-1990 (1997) 43, 44, 153, 168

Soort:	Rijksmonument
Nummer:	21951/2

Fort Orthen

Ketsheuvel

Een bomvrije stenen toren

Collectie kaarten en tekeningen van het Rijksarchief in Noord-Brabant

Fort Orthen: noordelijke voorpost

Fort Ketsheuvel

W. Demouge, J. Doorenbosch, D. Heesbeen

Henny Molhuysen

Harry Coppens

Kwam dat schot bij Fort Orthen van een vrouw?

Florette Dijkstra

Fort Orthen

Kestheuvel, Orthen

Fort Orthen

n: vermelding in een voetnoot

Monument

Locatie

Op deze pagina